Để chiến đấu chống rủi ro giảm phát, nhiều nước đã dùng tới biện pháp lãi suất âm.
Trong tháng Sáu, Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) thông báo sẽ trả lãi -0,1% tiền gửi của các ngân hàng. Đến tháng Chín, định chế tiếp tục cắt lãi suất xuống còn -0,2%.
Đan Mạch, Thụy Điển và Thụy Sỹ cũng là các nước cầu cứu tới lãi suất âm. Các ngân hàng sẽ phải trả "phí" để được gửi tiền vào ngân hàng trung ương thay vì nhận lãi, tạp chí The Economist ghi nhận.
Mục tiêu của ngân hàng trung ương là thúc đẩy các nhà băng sử dụng dòng tiền nhàn dỗi, khuyến khích cho vay, cũng như hạ giá đồng bản tệ. Họ hy vọng những hiệu ứng này sẽ tạo đà tăng trưởng và vực dậy lạm phát.
Khi kinh tế gặp khó, ngân hàng trung ương thường cắt lãi suất, mục đích là để hạ lãi suất thật (đã được điều chỉnh theo lạm phát). Khi lãi suất thật giảm, tiết kiệm tiền trở nên kém hấp dẫn, đi vay tiền trở thành hoạt động có lợi hơn.
Khi lãi suất xuống âm, hiệu ứng đạt cực mạnh: Người tiết kiệm mất nhiều tiền vì lạm phát hơn nhận lãi. Do đó, hoạt động đầu tư và tiêu dùng sẽ gia tăng, tiếp sức cho nền kinh tế.
Khi lạm phát giảm, lãi suất thực sẽ tăng. Khi tỷ lệ lạm phát tại khu vực Đồng tiền chung châu Âu eurozone đạt 3% còn lãi suất ở mức cực thấp, lãi suất thực đã xuống âm.
Hiện giờ, khi lãi suất cơ bản là 0,05%, tỷ lệ lạm phát là -0,6%, lãi suất thực là 0,65%. Để lãi suất thực âm, lãi suất phải thấp hơn lạm phát. Nếu lạm phát âm, lãi suất cơ bản phải ở mức dưới 0.
Các nhà kinh tế vẫn mặc định rằng không thể hạ lãi suất cơ bản xuống dưới 0 trên thực tế. Vì khi đó, khách sẽ đổ xô rút tiền khỏi nhà băng về cất trong két.
Tuy nhiên tình hình nghiêm trọng đến nỗi một số Ngân hàng Trung ương vẫn "đánh liều" sử dụng quân bài này.
Những người ủng hộ chỉ ra rằng ngân hàng đang trữ một lượng lớn tiền mặt tại các Ngân hàng Trung ương. Kho dự trữ "thặng dư" - vượt tỷ lệ dự trữ theo yêu cầu - là kết quả của các chương trình như kích thích định lượng.
Ví dụ tại Mỹ, Cục dự trữ liên bang Mỹ (Fed) mua vào trái phiếu góp phần thổi phồng dự trữ thặng dư từ 1,9 tỷ USD trong 2008 lên 2,6 nghìn tỷ USD tính đến tháng 1/2015.
Tại eurozone, con số này leo tốc từ 2,7 tỷ USD năm 2008 lên gần 180 tỷ USD năm 2013.
Nhìn toàn diện, công cuộc thúc ép các ngân hàng tiêu dự trữ là vô vọng. Ví dụ, khi một ngân hàng tiêu tiền bằng cách cho vay mua xe, nhà sản xuất xe hơi sẽ mang tiền đó đi gửi tại một ngân hàng khác, khiến tổng dự trữ trong hệ thống không đổi.
Nhưng nếu các ngân hàng tìm cách đẩy tiền cho nhau trong bối cảnh lãi suất âm, hoạt động cho vay có thể thúc đẩy nền kinh tế.
Tuy nhiên kịch bản tích cực này chỉ xảy ra khi tồn tại một số lượng khổng lồ các đơn vị sẵn sàng đi vay. Đây là tác nhân khan khiếm trong bối cảnh triển vọng kinh tế mờ mịt.
Chưa kể, không ngoại trừ khả năng lãi suất cơ bản thấp có thể bóp nghẹt cho vay. Một số định chế tài chính phải trả phí cố định đối với các khoản nợ, kể cả khi lợi nhuận/tài sản giảm.
Tương tự với các quỹ thị trường tiền tệ (MMF) đầu tư vào các khoản nợ ngắn hạn. Cách thức hoạt động không cho phép họ trả lợi nhuận âm cho nhà đầu tư.
Hệ quả, các định chế tài chính yếu kém khó có thể vực dậy tăng trưởng kinh tế.
Ngoài ra, tồn tại một số vấn đề lặt vặt hơn. Một số doanh nghiệp tài chính Đan Mạch báo cáo hệ thống máy tính của họ không thể xử lý lãi suất âm, khiến họ phải lập trình lại toàn bộ hệ thống. Bộ mã thuế cũng mặc định lãi suất luôn luôn ở dạng dương.
Một số người chỉ ra rằng lãi suất âm không mang lại kết quả như kỳ vọng. Lượng nợ tại các công ty phi tài chính khu vực eurozone vẫn giảm 0,5% trong 6 tháng đầu sau khi ECB hạ lãi suất dưới 0. Tương tự tại Đan Mạch, hoạt động cho vay và lãi suất trung bình hầu như không thay đổi.
Ngược lại, tác động tiêu cực của chính sách này lại lấn át trên thị trường tiền tệ. Lãi suất âm đánh tụt lợi nhuận của các khoản đầu tư nội địa, khiến giới đầu tư thoái vốn. Khi đó, nội tệ sẽ tuột giá.
Kể từ khi ECB áp dụng lãi suất âm, đồng euro giảm gần 20% so với đồng USD. Sau khi Thụy Điển tung ra chính sách, đồng krona chạm đáy 6 năm so với đồng bạc xanh.
